Гарадзенская вясна

На мі­ну­лым тыд­ні ў ме­дый­най пра­сто­ры ў Поль­ш­чы да­мі­на­ва­лі ўспа­мі­ны пра дзве гі­ста­рыч­ныя па­дзеі — пя­ці­дзя­ся­тую га­да­ві­ну кры­ва­вых ра­бо­чых пра­тэ­стаў у снеж­ні 1970 го­да на Уз­бя­рэж­жы і трыц­цаць дзя­вя­тая га­да­ві­на ўвя­дзен­ня ва­ен­на­га ста­но­віш­ча 13 снеж­ня 1981 го­да. Па­між абедз­вю­ма па­дзе­я­мі толь­кі адзі­нац­цаць га­доў роз­ні­цы, але коль­кі спраў гра­мад­ска-па­лі­тыч­на­га кштал­ту пе­ра­ма­ло­лі ў та­кім пра­меж­ка­вым ча­се поль­скія жор­ны гі­сто­рыі. Ра­бо­чыя пра­тэ­сты ў снеж­ні 1970 го­да бы­лі вык­лі­ка­ны па­вы­шэн­нем цэн на хар­чо­выя пра­дук­ты. Та­кое ра­шэн­не пры­няў па­лі­тыч­ны тан­дэм — пер­шы сак­ра­тар ка­му­ні­стыч­най пар­тыі Ула­дзіс­лаў Га­мул­ка і прэм’­ер-мі­ністр Юзэф Цы­ран­ке­віч. Пра­тэст ра­бо­чых, за­ду­ша­ны вой­скам і мі­лі­цы­яй, пры­нёс смя­рот­ныя ах­вя­ры і ад­ме­ну па­вы­шэн­ня кош­таў на пра­дук­ты. На­сту­пі­ла так­са­ма зме­на кі­раў­ні­цтва пар­тыі і ўра­да, па­чы­на­ла­ся дэ­ка­да Эд­вар­да Ге­рэ­ка і Пят­ра Яра­шэ­ві­ча, зме­це­ных дзе­сяць га­доў паз­ней чар­го­вай хва­ляй пра­тэ­стаў, звя­за­ных з на­ра­джэн­нем Са­лі­дар­нас­ці (у гэ­тым го­дзе ад­зна­ча­ла­ся яе са­ра­ка­год­дзе).

Кар­на­вал Са­лі­дар­нас­ці за­вяр­шыў­ся 13 снеж­ня 1981 го­да ўвя­дзен­нем ва­ен­на­га ста­но­віш­ча ге­не­ра­лам Вой­це­хам Яру­зель­скім, які ў сва­іх ру­ках тры­маў та­ды поў­ню дык­та­тар­скай ула­ды. Ад­ным сло­вам, ат­ры­маў­ся кла­січ­ны вай­ско­вы пе­ра­ва­рот сі­ла­ві­коў. Усе дзяр­жаў­на-ад­мі­ніст­ра­цый­ныя ор­га­ны бы­лі толь­кі фі­гу­ран­та­мі ва ўнут­ра­най і вон­ка­вай па­лі­ты­цы ге­не­ра­ла. Так­са­ма гра­мад­скія ўтва­рэн­ні ча­су ва­ен­на­га ста­но­віш­ча кштал­ту Пат­ры­я­тыч­на­га ру­ху на­цы­я­наль­на­га ад­ра­джэн­ня ме­лі быць тым фі­га­вым ліст­ком, які ле­гі­ты­мі­за­ваў бы дык­та­ту­ру Яру­зель­ска­га. Ва ўсіх та­дыш­ніх афі­цый­ных вы­ступ­лен­нях ад­ным з ар­гу­мен­таў ге­не­ра­ла на­конт та­кой раз­вяз­кі быў тэ­зіс, што дзя­ку­ю­чы яму ў Поль­ш­чу не ўвай­ш­лі са­вец­кія вой­скі і не дай­ш­ло да ўнут­ра­най поль­ска-поль­скай вай­ны. За­раз з да­ку­мен­таў вы­ні­кае, што ме­на­ві­та Яру­зель­скі сам не­ад­ной­чы пра­сіў у Крам­лі аб ін­тэр­вен­цыю. Там яму ад­каз­ва­лі, што па­ра­дак па­ві­нен на­вес­ці сва­і­мі ўлас­ны­мі, поль­скі­мі ру­ка­мі. Са­ве­ты та­ды ўжо ме­лі на га­ла­ве ўва­ход у Аф­га­ні­стан і кло­па­ты не толь­кі ва­ен­ныя, але і за­ка­лот на між­на­род­най арэ­не, ук­люч­на з бай­ко­там алім­пій­скіх гуль­няў 1980 го­да ў Маск­ве.

На­сту­пі­ла эпо­ха вай­ны з улас­ным на­ро­дам і рэ­а­лі­за­цыя пла­наў па за­ха­ван­ні ўла­ды шля­хам тран­с­фар­ма­цыі, а ў кан­чат­ко­вым выг­ля­дзе — вы­гад­най ка­му­ні­стыч­на­му кі­раў­ні­цтву да­моў­ле­нас­ці з част­кай апа­зі­цыі пры круг­лым ста­ле. Ас­ноў­ныя сфе­ры — бан­каў­ская, біз­не­со­вая, ме­дый­ная, су­до­вая — ва ўмо­вах ІІІ Рэ­чы Пас­па­лі­тай ака­за­лі­ся пры­ста­ніш­чам і мес­цам для кар’­ер чле­наў улад­на­га апа­ра­ту. У 1989 го­дзе пад піль­ным наг­ля­дам мі­ніст­ра ўнут­ра­ных спраў і ад­мі­ніст­ра­цыі Чэс­ла­ва Кіш­ча­ка прай­ш­лі раз­мо­вы круг­ла­га ста­ла па «дэ­ма­кра­тыч­най і бяск­роў­най пе­ра­да­чы ўла­ды ў Поль­ш­чы». Па да­ро­зе да 1989 го­да з бо­ку ўла­ды бы­лі кры­ва­выя па­цы­фі­ка­цыі і за­бой­ствы ра­бо­чых, смерць ду­хоў­ных, арыш­ты, ін­тэр­на­ван­ні і тур­мы для лю­дзей няз­год­ных з рэ­жы­мам, пры­му­шан­не лю­дзей да эміг­ра­цыі ў адзін бок, а на­ват за­воч­ныя пры­су­ды на ка­ру смер­ці для поль­скіх дып­ла­ма­таў, якія вы­сту­пі­лі су­праць сі­стэ­мы Яру­зель­ска­га. Ты­ся­чы лю­дзей бы­ло вы­кі­ну­тых з пра­цы за свае па­лі­тыч­ныя по­гля­ды. А ве­ры­фі­ка­цый­ныя ка­мі­сіі ў сваю чар­гу паз­баў­ля­лі лю­дзей пра­ва зай­мац­ца пра­фе­сі­я­мі, звя­за­ны­мі з гра­мад­скі­мі спра­ва­мі, жур­на­лі­сты­кай, куль­ту­рай.

Ад­ной з са­мых яр­кіх прык­мет тай­ных мі­лі­цый­ных апе­ра­цый бы­ла ін­ві­гі­ля­цыя і шан­таж апа­зі­цый­ных дзе­я­чаў. Сён­ня мы ўжо ве­да­ем, што і сам Лех Ва­лэн­са меў пе­ры­яд су­пра­цоў­ні­цтва са спец­с­луж­ба­мі, да ча­го доў­гі­мі га­да­мі не прыз­на­ваў­ся сяб­рам і поль­ска­му гра­мад­ству. Яго­ныя за­ха­ды вес­ці з ка­му­ні­ста­мі пе­ра­мо­вы і да­маў­ляц­ца пра па­дзел ула­ды і га­ран­тыю бяс­пе­кі для ка­му­ні­стыч­ных ап­рыч­ні­каў не­ка­то­рыя гі­сто­ры­кі лі­чаць вы­ні­кам кам­п­ра­мат­ных да­ку­мен­таў, бу­ду­чых у ру­ках Чэс­ла­ва Кіш­ча­ка. Да­рэ­чы, пра та­кое свед­чыць факт, што ўда­ва Кіш­ча­ка пе­ра­да­ла Ін­сты­ту­ту на­цы­я­наль­най па­мя­ці скрын­кі з да­ку­мен­та­мі на Ва­лэн­су, якія ён тры­маў у ся­бе ў якас­ці ахоў­ных гра­мат, што га­ран­та­ва­лі яму не­да­ты­каль­насць. Мож­на толь­кі да­дум­вац­ца коль­кі та­кіх да­ку­мен­таў на­да­лей зна­хо­дзіц­ца на ру­ках вы­шэй­шых, ці ні­жэй­шых ран­гам афі­цэ­раў цы­віль­ных і вай­ско­вых служ­баў бяс­пе­кі.

Яў­ген Ва­па